“Waarom zou je boeken over de holocaust lezen? Dat is toch een verschrikkelijk periode? Het is veel te erg om daar kennis van te nemen.” Dit soort vragen komen weleens op mij af en het is daarom goed om een verantwoording te geven van het nut van deze geschiedschrijving. Er zijn redenen genoeg om deze geschiedenis elke keer weer opnieuw door te nemen en je af te vragen hoe je eigen plaats in de samenleving is.
De holocaust kent zeker veel verschrikkingen. En ook het boek van Dan Stone staat vol met aangrijpende anekdotes, ontstellende citaten en voorbeelden die niet van het mentale netvlies te krijgen zijn. Wat dat betreft moet je bereidt zijn om door de nodige ellende heen te lezen. Zeker als we niet in aantallen denken, maar in vermoorde individuen. Bijzonder is dat Stone bezwaar maakt tegen de diepgewortelde gedachte dat het moordproces in hoge mate gemechaniseerd werd. Daarvoor geeft hij voldoende argumenten, zoals over de enorme moordpartijen met het geweer die de Einsatzgruppen in Oost-Europa hebben aangericht. Zijn opmerking is dus allereerst bedoelt als een historische correctie. Een tweede belangrijk punt voor hem is t dat het beeld van orde en organisatie zoals dat is blijven hangen, slechts bewezen kan worden vanuit de laatste fase van Auschwitz. De beelden die ons zijn overgeleverd gaan over de aankomst en moord op de Hongaarse Joden in 1944. De talloze andere kampen zijn aan ons zicht onttrokken. Daar was de chaos compleet, weten we uit schaarse getuigenverklaringen. Alle Joden die aankwamen hadden direct door dat ze op het punt stonden om het leven gebracht te worden. Er was geen sprake van apathie en een lijdzaam afwachten, maar van een diepgevoelde bittere wanhoop met alle emoties die je kon horen en zien. Wie zou dat leed kunnen peilen, wat toen geleden werd? Voor het grootste gedeelte van de holocaust geen mechanische moord dus. Hoewel we óók over die terminologie moeten blijven benadrukken, dat het in grote getale moedwillig ombrengen van mensen schokkender is dan we kunnen indenken. En dat is eigenlijk mijn commentaar bij dat punt. We hoeven de ene verbijsterende moordmethode niet af te wegen tegen de andere.
Wat is de meerwaarde van dit boek? De enorme hoeveelheid literatuur en de diversiteit aan verklaringen zijn onoverzichtelijk. Deze studie geeft daar een goede reflectie op en geeft een eigen invulling aan de verklaring. Twee gezichtspunten zijn voor mij nieuw.
Het eerste gezichtspunt is dat Stone de verklaring van de holocaust ziet in de door de nazi’s ontwikkelde ideologie. Antisemitisme, politieke geschiedenis, moderniteit en dergelijke zijn daarin allemaal randzaken die tijd, plaats en efficiency verklaren. Het echte motief moet gezocht worden in de ideologische gedachte van de nazi, dat ze zonder joden wilden leven. Stone merkt daarover op dat de bestudering van deze ideologie maar sporadisch wordt gedaan, omdat vele wetenschappers deze ideologie en de daarmee samenhangende rassenleer als pseudowetenschap afdoen.
Het tweede punt wat Stone benadrukt is dat de holocaust niet zo succesvol zou zijn als geen sprake zou zijn geweest van collaboratie. Die collaboratie vond door heel Europa plaats en gebeurde in allerlei varianten. Van het meewerkende ambtenarenapparaat in Nederland tot aan de actieve inzet van Oost-Europese politiemachten tijdens deportaties en het moorden zelf. De verwerking van de holocaust is dus niet alleen een zaak van Duitsland maar van heel Europa. Daarmee maakt hij een belangrijk punt richting Oost-Europa, waar het meewerken aan de holocaust eerder regel dan uitzondering was. En juist daar zijn rechtse politieke machten actief die de eigen nationale identiteit heilig verklaren. Het is de vraag, ten koste van wie.
Commentaires