Fjodor Dostojewski
Inmiddels heb ik begrepen dat er nogal wat beroemheden op aarde zijn, die dit boek van Dostojewski het beste boek ooit vinden. Daarmee staat het zo’n beetje op gelijke hoogte als Hamlet van de Engelsman Shakespeare. Voor de goede orde, dan gaat het om een wereldomvattende beoordeling vanuit West-Europees perspectief. Het is dan ook de reden dat je zonder meer en zonder verdere nadere aanduiding naar dit verhaal zou kunnen verwijzen, en dan vervolgens een instemmend geknik ter aanvaarding richting je zojuist mondeling geponeerde these zou mogen ontvangen. Nu is het mij nog nooit overkomen dat iemand mij in een gesprek lastig viel met: ‘zoals de befaamde Dostojewski al zei in zijn Gebroeders Karamazow enz’, maar ik kan me voorstellen dat enkele studentikozere types op deze wijze plachten te discussiëren.
Wat zou ik de argeloze bloglezer over dit boek mee willen geven? Het eerste is dat je een bijzonder inkijkje in de ziel van de gemiddelde Rus krijgt. De schrijver is bepaalde niet op zijn mondje gevallen en volgens Sigmund Freud, de grondlegger van de moderne psychologie, ook zeer begiftigd met allerlei inzichten in de menselijke ziel. Ik op mijn beurt echter, voel iets meer voor de distantie van criticus Van het Reve, die dit boek naar de prullenbak verwees als een slecht en onsamenhangend gebrabbel van een te dronken Rus. Want er gaat geen bladzijde voorbij of er wordt een vrouw hysterisch, en staat zelfs op gezette tijden de zachtmoedigste der zachtmoedigen der broers, Aleksej, meestentijds Alsjosja genoemd, emotioneel te schreeuwen over het één of ander. Nu past dat zeker bij de karikaturale kennis die ik over de gemiddelde vakantievierende Rus heb meegekregen, maar ik krijg dan niet bepaald het idee dat de karakters in het boek een uitsponnen psychologisch profiel meekrijgen. Dat Dmitri de onbeheersbare, Ivan de atheïst en Aljosja de vrome is, is mij na lezing wel duidelijk. Maar het verschil tussen de vrouwelijke personages Groesjenka en Katarina Ivanova is mij volstrekt onduidelijk. Nu is de psychologie van de vrouwelijke ziel niet bepaald iets waar ik me bekwaam in voel, maar toch kan ik een verschillende karakter typering wel onderscheiden.
Het boek is echter geen psychologische roman in de hedendaagse zin van het woord. Het is een epos, waarbij allerlei godsdienstige en maatschappelijk thema’s circuleren rondom een vadermoord. De moord blijk uiteindelijk gepleegd door de bastaardzoon Svertjakov, maar Dmitri wordt voor de misdaad veroordeeld. De lezer blijft in het ongewisse over de werkelijk toedracht. De detectiveachtige verhaallijn bepaalt voor een heel belangrijke deel het plot. Wie is de moordenaar? Als je je daar bij lezing dus op concentreert, mis je veel andere rijke aspecten die de schrijver voor het voetlicht haalt. Moord en gerechtigheid monden hier uit in een groteske gerechtelijke dwaling, door Dostojewski naar voren wordt gebracht in het vierde deel over het proces. Dit stuk van het verhaal zou het literaire talent van Dostojewski extra belichten. Volgens de vertaler zouden allerlei stijlverschillen tussen de deelnemers van het proces te lezen zijn, maar voor mij als leek die een vertaling leest is dat niet direct zichtbaar. Zo ver ik weet kan je provinciaal taalgebruik herkennen aan het gebruik van dialect in de betogen, maar de spelling in de Nederlandse vertaling is steeds ABN, zodat een belangrijke aanwijzing voor een andere stijl al snel over het hoofd wordt gezien.
Het boek in vertaling is 848 bladzijden lang, dus je moet wel wat geduld hebben voordat je het uit hebt. De compositie is wat dat betreft veel te breedsprakig. Ik zie de meerwaarde niet in dat het hele vooronderzoek naar de toedracht op de moord alle feiten die zich in de vorige hoofdstukken hebben afgespeeld nog eens in extenso wordt herhaald. De negentiende eeuw was de tijd dat je per bladzijde betaald kreeg, dus daar zou één van de aanwijzingen te vinden kunnen zijn voor het ontstaan tot deze dubbeldikke roman. Maar of dat ook voor de 19e eeuw in Rusland gold, weet ik niet.
Het boek is een ontdekkingsreis door een andere tijd in een andere land met andere gebruiken. En dat allemaal heerlijk op de bank in je eigen huiskamer. Het is gebruikelijk in Oosters-Orthodoxe kringen om lange voorlezingen uit de Evangeliën te houden bij belangrijke gebeurtenissen, kerkdiensten en rondom het overlijden van een geliefde. Die lezingen kunnen dagenlang duren. Iets van die traditie wordt weergegeven rond het verscheiden van de tsarets Zosima, een wijze man met veel invloed op Aljosja. De kerk en de diensten eromheen komen verder weinig aan bod, zodat je over de rol van de (Russische Orthodoxe) kerk weinig te weten komt. Over de geloofstradities echter des te meer. Het verhaal ‘de grootinquisiteur’ dat door Ivan bij elkaar is gefantaseerd is daar een heel mooi voorbeeld van. Jezus wordt daar in zijn menselijke gestalte geschilderd als een man die liefde kwam brengen aan de mensen. Maar die liefde wordt tegengestaan door een negentigjarige inquisiteur van jezuïtische snit. Met de opdracht van onbaatzuchtige liefde heeft Jezus de mensheid te hoog ingeschat. Dat is een onmogelijke doelstelling, en de inquisiteur heeft op koste van zijn eigen geweten de boodschap van Jezus aangepast aan de behoefte van mensen. De ontwapenende kus die de zwijgende Jezus geeft na de lange tirade van de grootinquisiteur wordt niet begrepen. En daarmee tekent Dostojewski m.i. een grote aanklacht op tegen de kerkelijke religiositeit van zijn dagen.
Op andere punten is er ook kritiek te vinden in lijn met het begrip sociale gerechtigheid, zoals dat in het westen, maar ook in Latijns-Amerika later tot ontwikkeling is gekomen. Wat dat betreft is het opvallen dat het verhaal zich geheel afspeelt binnen de klassegrenzen van zijn tijd. Echt doorbreken doet Dostojewski die grenzen niet, alhoewel hij er op sommige punten aan lijkt te raken.
Het is een boeiend boek. Om alle thema’s te begrijpen heb ik ook nog een stapel secundaire literatuur nodig. Daarvan heb ik slechts twee en een half artikel gelezen. De Broers Karamazow zullen nog wel een tijdje met me mee oplopen.
Comments